„Fletnia szwanczarska”, czyli rozdział z historii fletu poprzecznego (i nie tylko)
Kilkukrotnie w moich wpisach pojawiał się już temat wojskowych flecistów i ich instrumentów. Tym razem spróbuję spojrzeć bardziej całościowo na flecistów w początkach epoki nowożytnej. W jednym z moich wpisów omawiałam instrukcję gry na bębnie marszowym, którą w swym traktacie „Orchesographie” zamieścił Thoinot Arbeau (Niech wojenne bębny grzmią! Kurs wczesnonowożytnej gry marszowej). Warto zajrzeć do tego wpisu, gdyż wracam do niego w dzisiejszym poście.
Już zdążyłam użyć słowa „flecista”, jednak na początku należy nam się słowo wyjaśnienia w materii nazewnictwa. W początku epoki nowożytnej znano wiele form instrumentów dętych zarówno profesjonalnych, jak i ludowych, które potocznie nazywamy fletami. W świecie muzyki termin ten jednak zarezerwowany jest dla węższej grupy instrumentów, niż jest w powszechnym zwyczaju sądzić. Flety podłużne i poprzeczne stosowane w zespołach muzycznych różniły się od tych, na których grano w wojsku, czy w muzyce ludowej. Język polski we współczesnej praktyce nie uczy nas tak wyraźnego podziału, jak ma to miejsce w językach zachodnioeuropejskich. Historycznie w języku polskim funkcjonowały aż do XIX wieku dwa terminy: fletnia oraz flet, które używano zamiennie. Za ciekawostkę można uznać wzmiankę z jednego z XVI-wiecznych krakowskich inwentarzy, gdzie zastosowano niemiecką kalkę: „fletni szwanczarskich bębnowych tuzinów 17”.
Fife (fr. fifre, niem. Schweitzerpfeiff, Feldpfeiff) – tak nazywano w epoce flet poprzeczny z sześcioma otworami palcowymi i o wąskim, cylindrycznym przekroju (wg Arbeau „tak wąskim jak pocisk”) powodującym charakterystyczny wysoki i przenikliwy ton gry. Instrument ten w wojsku spopularyzowali żołnierze szwajcarscy i niemieccy. Arbeau wspominał, że zamiast fife’a niektórzy używali flażoletu [prostej piszczałki] zwanego przez Francuzów arigot, który miał mniej lub więcej otworów palcowych – w zależności od jego wielkości. Niektórzy zwali je tibiae wzorem starożytnych, dlatego że dawniej wyrabiano je z kości piszczelowej. Bębniście towarzyszył zwykle jeden lub dwóch flecistów i jako zespół podlegali rozkazom kapitana.
O historii tego instrumentu najwięcej mówi nam niemiecki termin Schweitzerpfeiff. W drugiej połowie XV wieku w Szwajcarii miała miejsce rewolucja w taktyce wojennej polegająca na organizacji wojska piechoty uzbrojonej w broń drzewcową i podzielonej na zwarte czworoboki. Walka w zwartym szyku wymagała rozwinięcia sygnalizacji, o czym też więcej pisałam we wpisie o grze marszowej. Szwajcarzy stali się słynni w całej Europie i wkrótce ich taktykę zaczęto naśladować w innych krajach, począwszy od Burgundii oraz Niemiec Maksymiliana I Habsburga. Wraz ze sławą szwajcarskich żołnierzy w Europie zaczęto kojarzyć poprzeczne piszczałki z ich piechotą.
Jak i co grano w wojsku?
Zadaniem flecistów, tak jak doboszy, było przekazywanie sygnałów na polu bitwy oraz regulacja tempa marszu. Arbeau nie zgłębił kwestii sygnałów, natomiast odnosząc się do gry marszowej podał, że fleciści grali improwizując, a jedyną obowiązującą ich zasadą było trzymanie się tempa bębna. Naturalnym dla gry wojennej był wg Arbeau modus frygijski (jedna ze skal funkcjonujących przed rozwinięciem się nowożytnego systemu dur-moll), który miał naturalnie pobudzać złość i gotowość do walki. Pomimo, że gra miała być improwizowana, autor umieścił w swym traktacie przykładowe melodie, jakie mogły być zagrane na fife we wspomnianej skali.
Oto przykładowe melodie w modusie frygijskim podane przez Arbeau (całość dostępna pod linkiem w bibliografii):
Flety poprzeczne w renesansie budowano z jednego kawałka drewna, co oznacza, że nie było możliwości ich przestrajania. Dlatego stosowano zestawy instrumentów o różnych skalach. Wiedzę na temat budowy i rozmiarów fletów z XVI i XVII wieku przekazują nam m.in. traktaty muzyczne. O ile w przypadku fletów poprzecznych stosowanych w grze artystycznej opisywano budowę dość szczegółowo, tak w przypadku piszczałek wojskowych autorzy byli niestety mniej dokładni.
Najstarszą publikacją, w jakiej pojawiła się wzmianka na temat tego instrumentu jest „Musica getutscht” Virdnunga (1511): „Gdy dwór królewski wzywa za pomocą trąb żołnierzy do walki, gdy trąby brzmią w trakcie uczty lub gdy książę wjeżdża do miasta czy też wyrusza na bitwę, wówczas kotły wtórują im czyniąc ogromny hałas. Oprócz nich są też inne bębny, które uderzają do muzyki Zwerchpfeiffen, na jakich grają żołnierze”. Pojawiła się tam również rycina wyobrażająca Zwerchpfeiff.
Martin Agricola i Praetorius nazywali te instrumenty wprost Schweitzerpfeifen i Feldpfeifen. Praetorius w swym traktacie „Syntagma Musicum” z lat 1614-1620 zamieścił dwie ryciny wyobrażające Schweitzerpfeifen: jedna z nich prezentuje instrument o długości dwóch stóp, druga zaś przedstawia dwa flety o długościach jednej stopy oraz dziesięciu cali.
Dwie dekady później Marin Mersenne w swym traktacie „Harmonie universelle” (1636-1637) zamieścił tabelę palcowania na fife. Co ciekawe możliwe, że podczas składania traktatu do druku popełniono błąd i zamieniono tabulatury fletu poprzecznego i fife. Do takiego wniosku doszedł Philippe Allain-Dupre, twierdząc, że właściwą tabulaturą dla fife jest diagram pierwszy. Bardziej charakteryzuje ona prymitywniejszy, ludowo-wojskowy instrument, sugeruje też przy okazji dwu i pół oktawową skalę.
Przedstawienia flecistów wojskowych w sztuce każą sądzić, że grano melodie monodyczne. Zwykle bowiem artyści wyobrażali duet flecisty i dobosza. Rzadkie przedstawienia grających wspólnie zespołów flecistów ukazują w ich rękach instrumenty jednakowych rozmiarów, co również wyklucza grę wielogłosową.
Przypatrując się rycinom często można także zauważyć futerały fletowe w formie tub wiszące u pasa lub przewieszone przez ramię żołnierza. Zwykle są to futerały przeznaczone na trzy lub cztery instrumenty różnych rozmiarów. Nie jest jasne, czy żołnierze używali fletów o różnych strojach, niewykluczone, że nosili ze sobą instrumenty zapasowe służące w razie zagubienia któregoś z nich w czasie bitwy.
Anonim, 1555 r.
http://www.annesmith.ch/renaissanceflute/mfb/militaryflutebasel.html
Michel Lasne, francuski flecista, XVII w., Fine Arts Museum of San Francisco
https://art.famsf.org/michel-lasne-lasne/fife-player
Zabytkowe futerały
Mówiąc o instrumentach rzadko kiedy wspomina się o ich futerałach. Tymczasem w dawnych czasach często same w sobie stanowiły małe arcydzieła rzemieślnicze. Fletowe skórzane tuby dość często można oglądać na obrazach i rycinach, zachowało się także trochę egzemplarzy w kolekcjach muzealnych, np. w Kunsthistorisches Museum w Wiedniu.
Futerał, Włochy, XVI wiek. Kunsthistorisches Museum Vien
https://www.khm.at/objektdb/detail/84890/
Schweitzerpfeiff wraz z futerałem, XVII w. (?), Kunsthistorisches Museum Vien
https://www.khm.at/de/object/28ae136b6a/
Próby wykonania futerału na podstawie zachowanych zabytków podjął się niedawno Adam Ledwoń. Koniecznie odwiedźcie stronę na Facebooku Warsztat po Dziadku, aby dowiedzieć się więcej.
„Futerał składa się z trzech skórzanych rur, połączonych w jedną wiązkę i owiniętą w kolejną warstwę formowanej skóry. Ta z kolei jest okuta dwiema mosiężnymi obejmami, stabilizującymi całość oraz pozwalającymi na podwieszenie futerału do pasa. Skóra była formowana na mokro, na modelach fletów, nasączona klejem kostnym. Dekielek jest wykonany z formowanej i utwardzanej skóry, mocowany rzemieniem do okucia korpusu, wyposażony w zameczek z hakiem pozwalającym na zamknięcie całości i uniknięcie przypadkowego otwarcia. Zamknięcie to wzorowałem na zabytku futerału z Kunsthistorisches Museum w Wiedniu.”
Bibliografia:
N. Hadden, From Swiss Flutes to Consorts: History, Music and Playing Techniques of the Transverse Flute in Switzerland, Germany and France ca. 1470-1640, University of Leeds 2010.
B. Szydłowska-Ceglowa, Staropolskie nazewnictwo instrumentów muzycznych, Wrocław 1977.
Thoinot Arbeau, Orchesography. A treatise in the form of a dialogue. Whereby all may easily learn and practise the honourable exercise of dancing, translated by Mary Stewart Evans, Noverre Press 2012.
Orchesographie… dostęp online imslp.org
Michael Praetorius, Syntagma Musicum, dostęp online imslp.org
Marin Mersenne, Harmonie universelle, dostęp online imslp.org
H. Mayer Brown, Fife, Oxford Music Online, dostęp 6.05.2021
P. Allain-Dupré, Mersenne and his Contradictions, annesmith.ch, dostęp 6.05.2021
A. Powell, Long Military Flutes of the Sixteenth Century, annesmith.ch, dostęp 6.05.2021
Jeśli ten tekst spodobał Ci się, lub pomógł znaleźć informacje, zachęcam do wsparcia:
Facebook Comments