Goldberg i jego instrumenty

Goldberg. Któż spośród miłośników muzyki baroku nie słyszał tego nazwiska? Unieśmiertelnił je Jan Sebastian Bach poprzez swoje słynne Wariacje Goldbergowskie. Utwór napisany dla hrabiego Hermana Karla von Keyserlinga miał wykonywać pochodzący z Gdańska Johann Gottlieb Goldberg, uczeń Bacha i wychowanek hrabiego. Von Keyserling, męczony chorobą, cierpiał przez trudności ze snem, zaś w walce z przypadłością pomagała mu ponoć muzyka wygrywana przez podopiecznego. Choć dziś wiarygodność tej opowieści jest kwestionowana, pobudza zainteresowanie życiem i twórczością tego zdolnego klawesynisty i kompozytora. Jednak to nie o nim dzisiejszy wpis. Przyjrzymy się bowiem działalności ojca Johanna Gottlieba.

Gdański lutnik

Johann Goldberg urodził się prawdopodobnie w lipcu 1701 roku w podgdańskiej Oruni (dzisiejsza dzielnica Gdańska). Niewiele wiadomo o jego młodości. Po zakończeniu nauki zawodu, w wieku ok. 25 lat, ustatkował się i ożenił rozpoczynając życie pełnoprawnego gdańszczanina. 18 maja 1726 roku wykupił prawa obywatelskie, które umożliwiały mu legalne prowadzenia działalności rzemieślniczej na terenie miasta. Sam wpis do księgi nie nosi dokładnych informacji o wykonywanym zawodzie:

Johann Goldtberg von der Ohra gebürtig, auff einen Arbeits-Mann

Orunia (Ohra) widoczna na południe od Gdańska. Der Ausflus der Weichsel mit einem Theile von Pomerellen und dem Dantziger Gebiethe, 1773 (deutschefotothek.de)

Wraz z małżonką Concordią Renatą z domu Witting doczekali się piątki dzieci: Johanna Gottlieba (1727-1756), Constantię Renatę (1730-1792), Florentinę Renatę (ur. 1732), Annę Barbarę (ur. 1734) oraz Johanna Gottfrieda (1738-1739). Wiadomo, że od 1741 roku mieszkali w domu należącym do Heinricha Sigismunda Parisa, zaś od 1757 roku należeli do parafii św. Jana. W bliskim sąsiedztwie znajdował się warsztat budowniczego klawesynów Johanna Wernera Wogego. Goldberg przeżył 63 lata i 15 kwietnia 1765 roku spoczął w kościele Najświętszej Marii Panny w Gdańsku.

Sygnatura instrumentu (Ratkowska 2019).

Działalność kulturalna

Johann Goldberg był organizatorem koncertów domowych, na których występowali gdańscy muzycy, w tym jego własne dzieci. Lutnik dbał o muzyczną edukację potomków. Syn, Johann Gottlieb, grał początkowo na skrzypcach i później na klawesynie, który to opanował w stopniu mistrzowskim umożliwiającym późniejszą karierę na dworze drezdeńskim. Uznaną w Gdańsku klawesynistką była również córka, Constantia Renata, późniejsza majorowa Petersson. Występowała podczas koncertów odbywających się w domu Bohonów, wykonując utwory autorstwa m.in. jej brata, Johanna Schobarta czy Carla Philipa Emanuela Bacha.

Dom Bohonów, mieszczący salę koncertową, znajdował się przy ulicy Świętego Ducha, na rogu Złotników. Johann Peter Lambert Bohon, handlarz winem pochodzący z Bohon (dziś Barvaux-sur-Ourthe w Belgii), zakupił kamienicę w roku 1749. Zamieszkał tam wraz z żoną, Anną Elisabeth z domu Freislich, najmłodszą córką kapelmistrza mariackiego Maximilliana Dietricha Freislicha (wspominałam o nim tu: O niełatwym życiu muzyka – na przykładzie domu gdańskich kapelmistrzów z przełomu XVII i XVIII wieku). W 1755 roku powiększył dom o wystawiony na sprzedaż sąsiedni budynek łaźni, która po przebudowie została zaadoptowana na salę do wynajęcia. Od lutego 1758 roku zaczęto organizować koncerty, początkowo prawdopodobnie prywatne, a z czasem publiczne, biletowane. Szczegóły odnośnie ich programu, artystów czy samych osób odpowiedzialnych za organizację w początkowym okresie nie są znane. Johann Goldberg typowany jest jednak na jednego z tych, których z wysokim prawdopodobieństwem można uznać za inicjatorów. Wśród przemawiających za tym przesłanek jest druk z 1785 roku autorstwa J. D. Glummerta, który wspomina o „najstarszych koncertach Goldberga” (J. D. Glummert, Briefwechsel Uber Danziger Musik und Musiker, Berlin 1785).

Zachowane instrumenty

Johann Goldberg do dziś uchodzi za jednego z najlepszych gdańskich mistrzów lutnictwa. Jego instrumenty służyły zarówno lokalnym muzykom (wiadomo o 4 skrzypcach i wiolonczeli na stanie kapeli mariackiej), jak i były sprzedawane na aukcjach, trafiając za granicę. Na początku XX wieku istniała jeszcze pokaźna ilość egzemplarzy, jednak część zaginęła podczas wojen. Wśród nich jest m.in. teorba z 1740 roku z warszawskiej kolekcji Gustawa Soubise-Bisier. Prawdopodobnie przed I wojną światową trafiła do Muzeum Narodowego, posiadającego obecnie jej rysunek i dokumentację. Dziś w Polsce znajduje się niestety tylko jeden instrument: cytara lutniowa z 1730 roku z kolekcji Muzeum Instrumentów Muzycznych w Poznaniu. Inne instrumenty zobaczyć można m.in. w lipskim Museum für Musikinstrumente der Universität Leipzig, Germanisches Nationalmuseum w Norymberdze oraz Scenkonst Museet w Sztokholmie, udostępniających swoje zbiory w internetowej bazie MIMO.

Cytara lutniowa z 1730 roku, Muzeum Instrumentów Muzycznych w Poznaniu, identyfikowana jako pochodząca z dawnej kolekcji Josepha Theodora Blella przechowywanej do 1945 na zamku w Malborku.

Fot. Muzeum Instrumentów Muzycznych w Poznaniu (z lewej), Marienburg Baujahr 1917, straty.zamek.malborg.pl (z prawej).

Zaginiona teorba z 1740 roku, rysunek w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie.

(Vogel 2019)

Lutnia z 1747 roku, którą w XIX wieku przebudowano na gitarę, Museum für Musikinstrumente der Universität Leipzig (udostępniony jedynie rysunek).

Cytara lutniowa z ok. 1760 roku, Museum für Musikinstrumente der Universität Leipzig.

Cytara lutniowa z 1753 roku, Germanisches Nationalmuseum w Norymberdze.

Cytara lutniowa z 1742 roku, Scenkonst Museet w Sztokholmie.

Cytara lutniowa z 1759 roku, Scenkonst Museet w Sztokholmie.

Bibliografia:

B. Butryn, Cytra Goldberga, straty.zamek.malbork.pl

A. Groth, D. Kaczor, E. Łączyńska-Bartoszek (red.), Księga przyjęć do prawa miejskiego w Gdańsku 1536-1814, t. II Księga obywatelska (główna) z lat 1577-1732, Gdańsk 2019.

A. Mądry, Zachowane instrumentarium dawnego Gdańska – przyczynek do tematu, Aspekty Muzyki 2, 2012, s. 39-51.

J. M. Michalak, Od Förstera do Frühlinga. Przyczynki do dziejów życia muzycznego i teatralnego dawnego Gdańska, Gdańsk 2009.

A. Ratkowska, Śladami Goldberga. Życie i twórczość gdańskiego klawesynisty i kompozytora Johanna Gottlieba Goldberga (1727-1756), Warszawa 2019.

B. Vogel, Słownik lutników działających na historycznych i obecnych ziemiach polskich oraz lutników polskich działających za granicą do 1950 roku, Bydgoszcz 2019.