Unikatowe znalezisko archeologiczne – najstarsze piszczałki organowe w Polsce

Najstarsze zachowane piszczałki organowe w Polsce odkryto w ruinach kościoła św. Mikołaja w Łebie na Pomorzu. Do niezwykłego odkrycia doszło w 2019 roku podczas badań archeologicznych prowadzonych na terenie świątyni.

Cztery fragmenty piszczałek odkryto w pomieszczeniu w północno-wschodniej części kościoła służącym najpewniej jako zakrystia. Pochodzą prawdopodobnie z instrumentu, który zdemontowano po opuszczeniu kościoła i miasta w wyniku translokacji Łeby w 2. połowie XVI wieku.

Piszczałki poddano specjalistycznym analizom materiału. Badania wykazały, że wykonano je niemal w 100% z ołowiu. Z takiego materiału odlewano piszczałki organowe w średniowieczu, zanim w XVI w. zaczęto stosować stopy ołowiu z cyną. Zabytki z Łeby posiadają wyraźne wycięcia i wargi górne (tzw. labia, widoczne na zdjęciach poniżej). Choć materiał wskazuje na dość konserwatywną metodę, to charakterystyczny kształt i sposób wykonania zachowanych labiów może wskazywać na powstanie tych elementów w 2. połowie XVI w. Podobne rozwiązania technologiczne pojawiły się w Europie w kontraście do wcześniejszych gotyckich technologii polegających na wykonywaniu labiów ostrołukowych.

Piszczałki organowe, Łeba, stanowisko 2 (Szadejko, Litwinienko 2021).

Zniszczenie Łeby i translokacja miasta

Historia Łeby od lat budzi zainteresowanie historyków ze względu na jej burzliwą historię. Miasto lokował 8 lipca 1357 r. komtur gdański Wolfram von Bladersheim na polecenie mistrza Winricha von Kniprode. Dokument określał Łebę jako ośrodek miejski o charakterze rybackim i handlowym, założonym na prawie lubeckim. Usytuowano ją przy ujściu rzeki Łeby, między jeziorami Łebsko i Sarbsko, w miejscu funkcjonującej już prawdopodobnie wcześniej osady. Kościół wzniesiono w centralnej części miasta już po nadaniu prawa miejskiego. Świątynia otrzymała patronat św. Mikołaja – opiekuna kupców, marynarzy, rybaków, żeglarzy i podróżnych. Przywilej lokacyjny nie gwarantował parafii zbyt dużych dochodów, jednak kościół czerpał wiele z bogactwa mieszkańców Łeby. Wysokie ofiary i zapisy na rzecz kościoła świadczą o dobrej sytuacji parafii, co tłumaczy również obecność organów w świątyni.

Łeba, Nova illustrissimi principatus Pomeraniae…, Eilhard Lubin, 1618.

Liczne katastrofy naturalne, które nawiedzały starą Łebę stały się przyczyną koniecznej translokacji miasta. Gwałtowne sztormy i powodzie z lat 1449, 1467, 1497, 1558 niszczyły miasto, a szczególnie tragicznym był ten ostatni, ze stycznia 1558. Silne fale wyrywały stare drzewa i niszczyły domostwa. Morze zabrało kawałek brzegu, a zalane wokół tereny na długo odcięły Łebę od reszty lądu. W kolejnych latach w wyniku karczowania nieużytków doprowadzono do wędrówki wydm, które ostatecznie zasypały starą Łebę. Dla samego kościoła dodatkowym kryzysem była postępująca reformacja, która stopniowo marginalizowała znaczenie katolickiej parafii. Jednak do końca istnienia osadnictwa w starej Łebie ewangelicy nie przejęli parafii i zmuszeni byli do organizacji nabożeństw w prywatnych domostwach.

Ostateczną decyzję o translokacji miasta podjęto w latach 1570-1572. Formalnie prawo miejskie nowej Łebie nadał książę pomorski Jan Fryderyk w 1575 r. Budowę nowego kościoła rozpoczęto dopiero w początku lat 90. XVI w. już pod kuratelą wspólnoty ewangelickiej. Jako materiału budowlanego użyto cegieł ze starej świątyni. Na rzecz budowy przeznaczono także środki ze sprzedaży starego wyposażenia, w tym wysokiego srebrnego krzyża palmowego, srebrnego „dorsza”, organów i dzwonów (jest to jedyna informacja źródłowa o organach). Starego kościoła nie rozebrano całkowicie. Do dziś bowiem można oglądać jego relikty w postaci fragmentu ściany zachodniej.

Ruiny kościoła św. Mikołaja w Łebie, fot. Paweł Marynowski (Wikimedia Commons).

Unikatowe znalezisko

Odnalezione podczas badań piszczałki organowe najpewniej zagubiono podczas demontażu organów. W nowym kościele (dziś Wniebowzięcia Najśw. Marii Panny) instrument ufundowano dopiero w 1791 r. dzięki hojności mieszczanina o nazwisku Mampe.

Znalezisko łebskie jest unikatowe nie tylko dla Polski, ale całego regionu bałtyckiego. Piszczałki organowe zwykle po demontażu nie trafiały na śmietnik, lecz przetapiano je wykorzystując surowiec ponownie. Z tego powodu odkrycie tych części organów w materiale archeologicznym jest mało prawdopodobne. Dzięki przypadkowemu zagubieniu zabytki z Łeby poszerzyły wąski katalog znanych i zachowanych w Europie piszczałek organowych z XVI w.

Bibliografia:

Szadejko A., Litwinienko A., Renesansowe organy w Łebie? – niezwykłe znalezisko o wielkim znaczeniu dla muzycznej kultury regionu [w:] Łeba — średniowieczne miasto pod wydmami. Kościół św. Mikołaja w świetle wyników badań archeologiczno-architektonicznych, red. J. Dąbal, Pelplin 2021. (academia.edu)

Kubus R., W poszukiwaniu zaginionej świątyni, czyli historia kościoła św. Mikołaja w dawnej i współczesnej Łebie [w:] Łeba — średniowieczne miasto pod wydmami. Kościół św. Mikołaja w świetle wyników badań archeologiczno-architektonicznych, red. J. Dąbal, Pelplin 2021.

Jeśli ten tekst spodobał Ci się, lub pomógł znaleźć informacje, zachęcam do wsparcia: