Archeologia muzyki

Rebek z siedziby pierwszych Piastów

Posted on in Archeologia muzyki

Niekiedy odkrycie zabytku może zająć znacznie więcej czasu, niż potrzeba na jego wydobycie z ziemi. Dokładnie 10 lat minęło od znalezienia instrumentu na Ostrowie Lednickim, zanim badaczom udało się go zidentyfikować. Przez ten czas spoczywał w muzeum uważany za narzędzie gospodarskie.

Fragment główki instrumentu strunowego o sercowatym kształcie najprawdopodobniej stanowi pozostałość po rebeku – średniowiecznym chordofonie smyczkowym. Znaleziony został na śmietnisku zlokalizowanym przy jednym z mostów prowadzących na wyspę Ostrów Lednicki. Trafił tam zapewne po tym, jak instrument został zniszczony.

Z Azji do Polski

Rebek przybył do Europy prawdopodobnie z Bliskiego Wschodu i dość wcześnie rozpowszechnił się m.in. w krajach słowiańskich, o czym świadczą inne zabytki archeologiczne oraz przedstawienia w sztuce. Najstarszy zabytek identyfikowany jako rebek pochodzi z X wieku i został znaleziony w Nowogrodzie, skąd pochodzi też kilka innych egzemplarzy podobnych instrumentów. Charakterystyczną cechą tych chordofonów jest gruszkowaty kształt i częściowo wyodrębniona szyjka. Grano na nim pocierając smyczkiem o struny jelitowe, trzymając w oparciu o ramię lub udo.

Dotąd w Polsce nie odkryto zachowanego instrumentu tego typu, choć znane są ich krewne – fidele: okaz z Elbląga oraz z Płocka. Rebek pojawiał się natomiast w ikonografii. Przedstawienie króla Dawida, u którego stóp leży omawiany instrument, pochodzi z XIII-wiecznej biblii Strzempińskiego.

Rekonstrukcja grodu i mostu gnieźnieńskiego (medievalheritage.eu).

Rebek lednicki

Z analiz naukowców wynika, że lednicki rebek powstał w 2. połowie XI lub 1. połowie XII wieku. Ściślejsze datowanie jest jednak niepewne. Zabytek znaleziony został na wyspie Ostrów w warstwie torfu, w obrębie przyczółka mostu gnieźnieńskiego. Most ten łączył wyspę z brzegiem jeziora od strony wschodniej. Zalegały tam liczne przedmioty, w tym odłamki ceramiki oraz bardzo dobrze zachowane zabytki organiczne. Większość tych znalezisk nosiła ślady uszkodzeń, co skłoniło archeologów do określenia skupiska jako śmietnisko. Odkryto w nim również monetę (krzyżówka z 4. ćwierci XI wieku). Archeolodzy większość z tych zabytków określają jako pochodzące z 2. i 3. ćwierci XI wieku, czyli z czasów po zniszczeniu mostu.

Instrument został wykonany z drewna buka zwyczajnego. Zachował się fragment główki i krótkiej szyjki o całkowitym wymiarze 11,6 cm długości i 3,9 cm maksymalnej szerokości. Główka (o grubości 0,8 cm) ma sercowaty kształt i zachowane trzy otwory po kołkach strunowych (dwa całe i trzeci ułamany). Jest ona odchylona pod lekkim kątem względem szyjki, a na styku znajduje się prożek. Otwory kołkowe wywiercono również pod niewielkim kątem. Zamontowane na nich dawniej struny zostawiły odciski na prożku – dwie wzdłużne linie. Krótki fragment szyjki kończy się uskokiem, miejscem, gdzie zaczynała się płyta wierzchnia. Korpus wraz z główką musiał być wykonany w całości z jednego klocka drewna, zaś przykrywała go przyklejona płyta o grubości 2 mm. Ciekawym śladem jest niewielkie wgłębienie na szyjce tuż pod główką – może być ono śladem po sznurku, który służył do zawieszenia instrumentu, np. na ścianie po zakończonej grze.

Rys. Dorota Jagłowska (Wrzesiński 2019).

Źródło: PAP

Znaczenie

Instrument mógł służyć rozrywce lub w czasie ważniejszych uroczystości, w tym religijnych. Ostrów Lednicki za czasów Mieszka I i Bolesława Chrobrego był jednym z najważniejszych ośrodków młodego państwa polskiego, a także prawdopodobnym miejscem chrztu pierwszego historycznego władcy. Po spaleniu w 1038 roku częściowo upadł, jednak osadnictwo trwało nadal, a z nim aktywność muzyków – czego świadectwem są zabytki archeologiczne.

Pomiary zachowanego fragmentu pozwoliły na stworzenie rekonstrukcji lednickiego rebeka (fotografia tytułowa). Stanisław Mazurek, doświadczony rekonstruktor, wykonał instrument, który został po raz pierwszy zaprezentowany w 2015 roku. Dziś służy podczas wydarzeń organizowanych przez Muzeum Pierwszych Piastów.

Szczegółowe informacje tu:
J. Wrzesiński, W poszukiwaniu dźwięków przeszłości. Zagadkowy przedmiot z Ostrowa Lednickiego, Studia lednickie, t. XVIII, 2019.

Jeśli ten tekst spodobał Ci się, lub pomógł znaleźć informacje, zachęcam do wsparcia:

Postaw mi kawę na buycoffee.to
 

Facebook Comments

Leave a Reply