Archeologia muzyki

Fidel z Elbląga i jej opowieść o muzyce niższych warstw społecznych.

Posted on in Archeologia muzyki
Głupiec grający na fidel, Psałterz floriański, ok. 1370-1380 r.

Nie jest łatwo badać muzykę ludową w średniowieczu. Na pomoc jednak przychodzi nam niekiedy archeologia. I tak też stało się podczas badań w Elblągu.

Rewolucją było w świecie polskiej muzykologii odkrycie XVI-wiecznej fidel w Płocku. Dziś można usłyszeć koncerty wykonywane na kopiach tamtego instrumentu. Nie jest to jednak jedyny taki chordofon. Na wraku Mary Rose znaleziono kolejne dwa egzemplarze,  natomiast w roku 1986 do szacownego grona dołączyła nieco starsza, XIV-wieczna fidel z Elbląga. Z tego samego okresu pochodzą jeszcze dwie pięciostrunowe fidel znajdujące się w zbiorach kolekcji Roberta Leibbranda w Berlinie oraz  kolekcji Irwinga Untermegera w Nowym Jorku. Do czterostrunowych fidel należy zaś egzemplarz z pierwszej połowy XV wieku przechowywany w Chiesa del Corpus Domini w Bolonii.

Fidel, babcia współczesnych skrzypiec.

Termin fidel w Polsce stosowany jest zamiennie z nazwą lira smyczkowa. W źródłach pisanych spotykane są natomiast określenia takie jak fialis w XIV wieku oraz typowo słowiańskie skrzypice odnotowane po raz pierwszy w 1466 roku.

Wcześnie odnotowanym rodzajem instrumentu smyczkowego w Europie była tzw. fidel bizantyjska do dziś znana na Bliskim Wschodzie pod nazwą kamānǵa rūmī lub lira na Bałkanach i w Gruzji. W Persji obecna od IX wieku, zaś w X i XI już pojawia się w Hiszpanii. Ten typ odznaczał się płytkim, lekko wypukłym pudłem rezonansowym i brakiem wyodrębnionej szyjki. Cechą charakterystyczną ówczesnych odmian była płytka na końcu szyjki, w której umieszczano odspodnio trzy kołki. W przypadku fidel bizantyjskiej środkowa struna spełniała funkcję burdonu, czyli nuty o stałej wysokości. Fidel europejska, najpopularniejszy instrument smyczkowy średniowiecza, nie przyjęła ostatecznie jednolitej formy, jednak wspólną jej cechą był korpus rzeźbiony razem z szyjką o płaskim dnie i prostopadłych bokach. Tym odróżnia się od pokrewnego rebeku o charakterystycznym pudle przypominającym lutnię. Płytę wierzchnią zazwyczaj zdobiły pary otworów rezonansowych przyjmujących kształt litery „D” lub „C”, prostokąta, koła, owalu lub liścia koniczyny. Korpus mógł mieć talię lub nie, zaś szyjka zakończona była płytką kołkową, w której mieściły się najczęściej trzy kołki osadzone pionowo.

W naszej części Europy fidel pojawiła się najwcześniej w Czechach- najstarsze znane przedstawienie pochodzi z pierwszej połowy XIII wieku z łacińskiego słownika Mater Verborum. W Polsce instrument ten prawdopodobnie wymieniony zostaje po raz pierwszy w dokumentach pod nazwą fialis w opisie składu zespołu muzycznego utrzymywanego przez Aldonę, żonę Kazimierza Wielkiego. Z drugiej połowy XIV wieku pochodzi natomiast przedstawienie fidel w Psałterzu floriańskim datowanym na lata 1370-1380.

Ludowe skrzypki z Elbląga

Sposób wykonania instrumentu oraz miejsce jego odnalezienia wskazują na to, że po raz pierwszy mamy do czynienia z zachowanym egzemplarzem ludowego instrumentu tego typu.

Elbląska fidel wykonana została najprawdopodobniej z drewna lipowego i zgodnie z panującymi standardami składa się z dwóch części: korpusu wyrzeźbionego razem z szyjką oraz płyty wierzchniej. Całkowita długość instrumentu wynosi ledwie 333 mm, co stanowi raczej o niewielkim jego rozmiarze.

Pudło rezonansowe ma płaskie, niezbyt równe dno i wyodrębnione boki. Głębokość pudła waha się między 22 mm w centralnym punkcie położonym pod otworem rezonansowym, a 16-18 mm przy ściankach. Płynnie przechodzi w krótką szyjkę, którą kończy płaska płytka kołkowa przypominająca kształtem liść lipy. Wywiercono w niej 4 otwory, w których zachowały się odłamki kołków.

Nie zachował się strunnik służący do montażu strun w dolnej części korpusu. O jego oryginalnej obecności świadczą jednak trzy „zęby” będące elementem guzika płużkowego, którego przeznaczeniem było mocowanie strunnika. Według Doroty Popławskiej, która badała znalezisko strunnik elbląskiej fidel mógł mieć kształt trapezoidalny lub prostokątny – najczęstszy w XIV wieku. Istnieje kilka możliwych rozwiązań dotyczących wyglądu strunnika. Mógł on być wykonany ze skóry z otworkami do wiązania strun. Drugim możliwym rozwiązaniem może być rzemienna pętla ściągnięta drewnianą hetką z jednej strony zahaczona o „zęby”, z tkwiącym w niej od strony podstawka kołkiem służącym do mocowania strun. Niewykluczone jest również, że fidel strunnika nie posiadała w ogóle, a struny wiązano na „zębach”.

Nie zachowały się żadne ślady mocowania płyty wierzchniej do korpusu, zapewne więc była ona tylko przyklejona. Po środku znajduje się nieduży kolisty otwór rezonansowy o średnicy 13-14 mm. Wycięto go niezbyt starannie, prawdopodobnie za pomocą noża. Taka forma otworu rezonansowego stanowi indywidualną cechę odróżniającą elbląską fidel od innych znanych instrumentów tego rodzaju. Koliste otwory rezonansowe z reguły zarezerwowane były dla instrumentów szarpanych.

W dolnej części płyty wierzchniej znajdują się dwa prostokątne ślady będące prawdopodobnie odciskiem niezachowanego podstawka. Są one ułożone skośnie względem osi instrumentu. Zachowane ślady sugerują prostokątny kształt podstawka o dwóch nóżkach jednakowej wielkości. Wykonany mógł być z jednego kawałka drewna. Poprzeczka podpierająca struny prawdopodobnie była węższa od nóżek, a jego wysokość szacuje się na 10 mm. Podstawki na przedstawieniach w sztuce są elementem dość rzadkim, a ich usytuowanie może być różne: spotyka się je w dolnej, środkowej, a także w górnej części płyty.

Całość instrumentu została wykonana niezbyt starannie. Ślady po wydrążeniu korpusu i ociosaniu jego spodniej części nie zostały oszlifowane. Postąpiono tak jedynie z płytą wierzchnią. Także w miejscu styku z płytą ścianki korpusu zostały podcięte do grubości ok. 2 mm i wygładzone. Instrument wykonano niesymetrycznie względem osi podłużnej.

Stan zachowania fidel można określić jako bardzo dobry mimo kilku ubytków. Brakuje sporego fragmentu płyty wierzchniej, fragmentu korpusu w dolnej części, podstawka,  strunnika,  strun,  a  także górnych części kołków do strun. Poza tym na płycie wierzchniej widnieje kilka spękań i odprysków. To wszystko jednak nie stanowi większej przeszkody w rekonstrukcji wyglądu instrumentu.

Fidel, Elbląg, XIV w.

Porównanie fidel z Elbląga z formami występującymi na przedstawieniach ikonograficznych z terenu Europy wskazuje XIV wiek jako okres jej powstania. Świadczy o tym kształt dolnej części korpusu, jego wydłużenie oraz brak talii, które spotykane są głównie w XII-XIV wieku. Poza tym fidel elbląską klasyfikuje się jako fidel krótkoszyjkową występującą w przedstawieniach głównie do końca XIV wieku. W wiekach późniejszych spotyka się już przede wszystkim instrumenty z talią i o dłuższych szyjkach.

Sposób gry

Fidel posiadała cztery struny, o czym świadczą zachowane fragmenty kołków oraz wgniecenia na prożku powstałe pod naciskiem strun. Taka ich ilość spotykana jest na przedstawieniach głównie z XIV wieku. W wieku XV ilość strun wzrosła już do pięciu. Dane dotyczące stroju fidel znane są tylko z jednego źródła. Ok. 1250 roku Hieronymus de Moravia, dominikanin z Paryża, podaje trzy stosowane typy stroju składające się z interwałów oktawy, kwinty i kwarty:

 

d  G  g  d1  d1

d  G  g  d1  g1

G  c  g  d1

 

Typ pierwszy jest zdublowaną wersją trzystrunowego naciągu, w którym burdonowa struna d stanowi zdwojenie w oktawie nuty d1, która z kolei zdwojona jest unisono. W tym przypadku burdon pochodzenia orientalnego przeniesiony został ze środka na zewnątrz umożliwiając w ten sposób także grę bez niego. W ikonografii przedstawiany jest on z boku podstrunnicy i zarywany był kciukiem. Trzeci typ stroju pozbawiony jest już struny burdonowej i stanowi strój nowoczesny. Strój ze struną burdonową był stosowany dość często, co widoczne jest w dziełach pochodzących z XIV wieku.

Badania przeprowadzone na rekonstrukcji fidel elbląskiej wykazały, że powyższy schemat nie mógł być stosowany w tym przypadku. Sposób rozmieszczenia kołków i wgnieceń w prożku dowodzi nieregularnego usytuowania strun względem siebie- znajdowały się one w odległościach 11, 4 i 13 mm. Fakt ten może świadczyć o funkcji spełnianej przez struny- najprawdopodobniej struny środkowe pełniły rolę burdonu, zewnętrzne zaś były strunami melodycznymi. Czyniłoby to fidel instrumentem podobnym pod względem sposobu gry do liry północnoeuropejskiej (zwanej często gęślami).  Duże odległości między strunami oraz między strunami a powierzchnią szyjki (2 mm) sugerują stosowanie nieużywanej już dziś techniki paznokciowej przy skracaniu strun (dociskanie strun do powierzchni szyjki spowodowałoby zbyt duże ich napięcie). Istnieje kilka możliwości stroju fidel, spośród których najbardziej prawdopodobne mogą być następujące modele: c-cc-f, c-cf-f, c-ff-g oraz c-cd-g .

Długość grająca strun wynosiła ledwie 170 mm. Z tego powodu uważa się, że do gry używano jedynie kciuka i palca wskazującego. Jak wynika z prób dokonanych na modelu fidel, na instrumencie tym grano stosując skalę pentatoniczną. Pentatonika, złożona jedynie z pięciu dźwięków, jest typem prymitywnej skali używanej przed wynalezieniem nowocześniejszych skal kościelnych. Jej relikty są do dziś obecne w polskiej muzyce ludowej.

Sposób gry na fidel mógł być różnoraki. Choć zazwyczaj klasyfikuje się instrument ten jako smyczkowy, ikonografia średniowieczna dostarcza również dowodów poświadczających praktykowanie techniki szarpanej. Ponieważ podstawki fidel zazwyczaj nie miały zróżnicowanej wysokości struny znajdowały się na tym samym poziomie. To oznaczało, że pocierając smyczkiem o struny wprawiało się w drganie wszystkie jednocześnie. Technika szarpana pozwalała na wydobycie dźwięku z każdej z nich osobno. W przypadku fidel z Elbląga używanie smyczka wymagało jednak prawdopodobnie zróżnicowania wysokości strun na podstawku, gdyż używanie dowiedzionej w przeprowadzonych próbach skali pentatonicznej byłoby bardzo utrudnione bez jego dokonania.

Budowa instrumentu wymagała specyficznego chwytu, dziś nie stosowanego przy grze na skrzypcach. Jak trzymać fidel podczas gry podpowiada ikonografia. Na średniowiecznych przedstawieniach widzimy różnorakie metody. W przypadku techniki smyczkowej spotyka się kilka pozycji. Pierwszą z nich jest pozycja horyzontalna występująca w wariantach z oparciem o prawe lub lewe ramię oraz na prawej piersi. Poza tym trzymano fidel również pionowo wspartą między kolanami oraz ukośnie do lewego podbródka (jak to ma miejsce w przypadku współczesnych skrzypiec). Natomiast podczas gry techniką szarpaną instrument trzymano ukośnie szyjką skierowaną ku górze.

Rekonstrukcja fidel z Elbląga autorstwa T. Czechaka.

Drzewce smyczków zazwyczaj miały kształt łukowaty, a ich długość w większości przypadków zbliżona była do długości fidel. Jak wynika z ikonografii smyczek trzymano nachwytem przytrzymując jedynie drzewce lub też drzewce razem z włosiem.

W przypadku fidel z Elbląga sposób trzymania instrumentu podczas gry jest możliwy do zrekonstruowania dzięki obecności śladów intensywnego jej użytkowania w postaci wyświeceń i przybrudzeń, a nawet wgłębień po palcach. Po prawej stronie dolnej partii korpusu znajdują się wyświecenia i przybrudzenia drewna. Jesteśmy więc w stanie stwierdzić, że instrument opierano na przedramieniu lub obojczyku. Na podstawie sposobu ułożenia lewej dłoni na szyjce wynika, że są to ślady po czwartym i piątym palcu, zaś wgłębienia na płytce kołkowej pozostawiły trzy pozostałe palce.

Tak dobrze widoczne ślady świadczą o bardzo intensywnym użytkowaniu instrumentu. Szacuje się, że okres jego użytkowania musiał wynieść ok. 10-13 lat. Twórcą fidel z pewnością był amator, co można stwierdzić na podstawie niestaranności jej wykonania. Miejsce znalezienia natomiast hipotetycznie pozwala nam wywodzić go z najbiedniejszej warstwy społecznej.

W źródłach ikonograficznych fidel przedstawiana jest najczęściej jako instrument zespołowy. Potwierdzać mogą to także nieliczne wzmianki w tekstach pisanych, jak choćby wspomniany wcześniej opis zespołu królowej Aldony, w którym fidel towarzyszyły takie instrumenty jak sambuca (być może pramazanki) i timpanum (bęben). Ponadto pojawia się w XV wieku pod nazwą skrzypice w towarzystwie innych instrumentów w Rozmyślaniu o żywocie Pana Jezusa:

„(…) u mego oblubieńca zawżdy jest pewne pienie i wiesiele, brzmienie organ, słodkie głosy, skrzypice i gęśli rozmaite głosy dawają”.

Natomiast Paulus Paulirinus z Pragi opisujący instrument o nazwie sistrum Smiczecz (smyčec) wspomina jakoby wspólnie z cytrą brzmiał tak łagodnie, że żadne inne połączenie nie mogło dać równie słodkiego brzmienia.

Przypuszcza się, że znane ludowe formy instrumentów smyczkowych takie jak oktawka i suka biłgorajska mogą być reliktowymi formami średniowiecznej fidel.

Bibliografia
Dahlig E.
1988   Chordofon płocki. Przyczynek do historii instrumentów smyczkowych na ziemiach polskich, w: Muzyka XXXIII nr 3, s. 35-52.
Fonferek J., Marcinkowski M., Sieńkowska U.
2012    Elbląg- życie codzienne w porcie hanzeatyckim, Muzeum Archeologiczno- Historyczne w Elblągu, Elbląg.
Gardiner J. (ed.)
2005    Before the Mast: Life and Death Aboard the Mary Rose, The Archaeology of the Mary Rose, vol. 4.
Kamiński W.
1971  Instrumenty muzyczne na ziemiach polskich, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków.
Popławska D.
1996  Średniowieczne instrumenty strunowe na ziemiach Polski, Czech i Rusi, Ośrodek Dokumentacji Zabytków, Warszawa.
1997    Instrumenty muzyczne średniowiecznego Elbląga [w:] Archaeologia Elbingensis, vol. 2, G. Nawrolska, J. Tandecki (red.), Pracownia Konserwacji Zabytków Biuro Handlu Zagranicznego sp. z o.o. w Gdańsku, Elbląg- Gdańsk, s. 145-154.
Popławska D., Czechak T.
2002    The tuning and playing of a medieval gittern and fiddle from Elblag, Poland [w:] The Consort, summer, vol. 58, s. 3-11.
Rozanow Z.
1965    Muzyka w miniaturze polskiej, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Warszawa.
Sachs C.
1989    Historia instrumentów muzycznych, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków.
Tamboer A.
2000    Dźwięki z przeszłości. Archeologiczne instrumenty muzyczne na przestrzeni wieków, Muzeum Narodowe w Poznaniu, Poznań.
 

Facebook Comments

Leave a Reply